‘Wie ben ik, wat kan ik, wat wil ik’?

Katrien Van Poeck: “Onderwijs heeft drie functies: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming. Met kwalificatie bedoelen we het verwerven van kennis, vaardigheden en competenties. Socialisatie draait om samenleven: op school oefenen leerlingen hoe ze zich verhouden tot anderen. Persoonsvorming gaat over de ontwikkeling van de eigen identiteit, de zoektocht naar het antwoord op vragen zoals ‘wie ben ik, wat kan ik, wat wil ik?’. In de klas blijft dat laatste vaak onderbelicht. EDO biedt een uitgelezen kans om daarop in te gaan.”

“In onderwijs treedt altijd een van die functies voor het voetlicht. Maar de andere blijven aanwezig op de achtergrond en kunnen op elk moment een stapje naar voor doen, of je dat als leraar nu wil of niet. Plots krijgt je lesactiviteit dan een bijkomende betekenis. Leif Östman noemt dat in zijn werk ‘companion meanings’ [1]. Hij beschrijft hoe biologiestudenten tijdens een excursie zeedieren leren determineren. Ze trekken zeedieren los van de bodem om die later te bestuderen.”

“Op de voorgrond doen die studenten aan kwalificatie. Maar wanneer een van hen een zeedier probeert los te trekken, merkt die hoe het dier niet zomaar lost, en lokt die ervaring persoonsvorming uit. Plots wordt zij zich bewust van haar nieuwe identiteit als wetenschapper, als manipulator van de natuur. En voelt ze misschien dat dat niet is wat zij wil. Onbedoeld ontstaat persoonsvorming, al had de docent dat niet voor ogen met deze opdracht [2].

“Persoonsvorming kan vaak optreden als je werkt met lokale duurzaamheidsproblemen. Niet enkel wanneer de leerkracht dat bewust probeert mogelijk te maken. Ook door de confrontatie van leerlingen met bepaalde aspecten van die problemen. Of door een conflict tussen de manier waarop we op school omgaan met problemen of met elkaar, en de manier waarop de leerling dat thuis ervaart. Als leerkracht moeten we ons ervan bewust zijn dat educatie meer is dan enkel kwalificeren en socialiseren. Dat we ruimte moeten bieden voor die persoonsvorming, moeten openstaan voor die momenten.”

“Na de discussie vulden de leerlingen een vragenlijst in. Wat bleek: verschillende leerlingen waren het eigenlijk helemaal niet eens met de rest van de klas, maar dat hadden ze tijdens de discussie niet laten merken. Op de vragenlijst gaven ze wel aan dat ze het wereldbeeld van hun klasgenoten helemaal niet deelden, en dat ze niet zouden willen leven in een wereld die volgens die kijk geregeerd werd. Je kan als leerkracht dus wel de mogelijkheden voor persoonsvorming creëren, maar leerlingen kunnen besluiten om een afwijkende mening niet te uiten in een discussie. Om welke reden dan ook.”

“Als leraar heb je een ethische verantwoordelijkheid, moet je voorzichtig omspringen met discussies over controversiële kwesties als kans voor persoonsvorming. Want als de discussie losbarst, kan je de sociale verhoudingen in de klas in gevaar brengen. Een delicate afweging: is aandacht voor tegengestelde meningen gepast, in die klas, met die leerlingen, op dat moment? Duurzaamheidskwesties kunnen gigantisch gevoelig liggen. Of je wel of niet vlees eet, of het verantwoord is om met het vliegtuig op vakantie te gaan. In zulke discussies bekennen leerlingen eigenlijk politieke kleur. Sommige leerlingen zijn op dat vlak meer kwetsbaar dan andere, en daar moeten we rekening mee houden.”

“Tegelijk is de klas een waardevolle oefenplaats. Ook zonder interventie van een leerkracht ontstaan op school sociale conflicten. Dan kan je als leraar kijken waar die conflicten ontsporen, en hoe je dat kan voorkomen. Door op zoek te gaan naar methodieken om op een veilige manier te reflecteren. Zo kan je ook een schrijfopdracht kansen bieden voor persoonsvorming en hoeven leerlingen zich toch niet bloot te geven voor de klas.”

“Wanneer de school zijn rol als oefenplaats opneemt, leren we beter omgaan met onderlinge spanningen. Onze samenleving heeft er baat bij als mensen op een respectvolle manier van mening kunnen verschillen. Dat is voor een stuk socialiseren: hoe ga ik in dialoog met mensen die een heel andere mening hebben? Enorm belangrijk dat we jonge mensen de kans bieden om dat te leren.”

“‘Mag ik zelf wel mijn mening geven?’ Leerkrachten worstelen met die vraag. En met hun voorbeeldfunctie, want wat is het goede voorbeeld? Bij duurzaamheidsvraagstukken bestaat vaak onzekerheid over wat nu de juiste oplossing is. Als leerkracht moet je je ten allen tijde bewust blijven van je verantwoordelijkheid en je machtspositie. Maar tegelijk is het ook waardevol om persoonsvorming voor te leven, om te tonen wat je zelf belangrijk vindt en met welke vragen je zelf zit.”

“Voor mijn doctoraat observeerde ik een groep studenten die een biodynamische CSA-boerderij bezochten [4; 5]. De boer nam de rol van lesgever op zich. Hij toonde heel duidelijk waar hij voor stond en legde uit waarom hij bepaalde keuzes maakte, wat er voor hem op het spel stond. Tegelijk maakte hij aan de studenten duidelijk dat hij niet zomaar verwachtte dat ze zijn standpunt deelden. En moedigde hij hen aan om iets te zeggen als ze het niet met hem eens waren.”

“Eerst spraken de studenten hem niet tegen, maar na een tijdje stelden ze zijn standpunten wél in vraag. Door te tonen waar hij voor stond, gaf de boer een toetssteen aan de studenten, een standpunt dat hen in staat stelde om zelf stelling in te nemen. Hij gaf zijn overtuiging mee zonder de leerlingen te indoctrineren. Wie dat delicate evenwicht vindt, schept in zijn klas en school de juiste voorwaarden voor persoonsvorming.”

Dit interview werd mogelijk gemaakt door het UNI4ST-project (European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme, Marie Sklodowska-Curie grant agreement No 843437), het SEAS-project (European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme, grant agreement No 824522) en het project ‘Open schooling for sustainable cities and communities’ (Formas grant 2018-01427).