Ga verder naar de inhoud

‘Wie ben ik, wat kan ik, wat wil ik’?

Interview
11 september 2023

Naast kwalificatie en socialisatie is persoonsvorming een belangrijke functie van onderwijs. Toch blijft die zoektocht naar de eigen identiteit soms onderbelicht. Prof. dr. Katrien Van Poeck legt uit hoe Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) kansen biedt voor persoonsvorming in de klas.

Katrien Van Poeck: “Onderwijs heeft drie functies: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming. Met kwalificatie bedoelen we het verwerven van kennis, vaardigheden en competenties. Socialisatie draait om samenleven: op school oefenen leerlingen hoe ze zich verhouden tot anderen. Persoonsvorming gaat over de ontwikkeling van de eigen identiteit, de zoektocht naar het antwoord op vragen zoals ‘wie ben ik, wat kan ik, wat wil ik?’. In de klas blijft dat laatste vaak onderbelicht. EDO biedt een uitgelezen kans om daarop in te gaan.”

Voorgrond en achtergrond

In onderwijs treedt altijd een van die functies voor het voetlicht. Maar de andere blijven aanwezig op de achtergrond en kunnen op elk moment een stapje naar voor doen, of je dat als leraar nu wil of niet. Plots krijgt je lesactiviteit dan een bijkomende betekenis. Leif Östman noemt dat in zijn werk ‘companion meanings’ [1]. Hij beschrijft hoe biologiestudenten tijdens een excursie zeedieren leren determineren. Ze trekken zeedieren los van de bodem om die later te bestuderen.”

“Op de voorgrond doen die studenten aan kwalificatie. Maar wanneer een van hen een zeedier probeert los te trekken, merkt die hoe het dier niet zomaar lost, en lokt die ervaring persoonsvorming uit. Plots wordt zij zich bewust van haar nieuwe identiteit als wetenschapper, als manipulator van de natuur. En voelt ze misschien dat dat niet is wat zij wil. Onbedoeld ontstaat persoonsvorming, al had de docent dat niet voor ogen met deze opdracht [2].

“Persoonsvorming kan je niet garanderen, ook niet wanneer je een les bewust zo ontwerpt dat leerlingen met elkaar in discussie zouden gaan."

Ruimte geven aan persoonsvorming

“Persoonsvorming kan vaak optreden als je werkt met lokale duurzaamheidsproblemen. Niet enkel wanneer de leerkracht dat bewust probeert mogelijk te maken. Ook door de confrontatie van leerlingen met bepaalde aspecten van die problemen. Of door een conflict tussen de manier waarop we op school omgaan met problemen of met elkaar, en de manier waarop de leerling dat thuis ervaart. Als leerkracht moeten we ons ervan bewust zijn dat educatie meer is dan enkel kwalificeren en socialiseren. Dat we ruimte moeten bieden voor die persoonsvorming, moeten openstaan voor die momenten.”

“Tegelijk kan je die momenten van persoonsvorming niet garanderen, ook niet wanneer je een les bewust zo ontwerpt dat leerlingen met elkaar in discussie zouden gaan. In Zweden wilde Michael Håkansson [3] tijdens zijn doctoraatsonderzoek samen met een leerkracht een discussie houden, waarbij leerlingen het zeker oneens zouden worden met elkaar en zo de kans zouden krijgen om kritisch te reflecteren op die diversiteit aan standpunten en zo hun eigen mening te vormen. Het enige wat ze te zien kregen: leerlingen die het continu met elkaar eens waren.”

“Na de discussie vulden de leerlingen een vragenlijst in. Wat bleek: verschillende leerlingen waren het eigenlijk helemaal niet eens met de rest van de klas, maar dat hadden ze tijdens de discussie niet laten merken. Op de vragenlijst gaven ze wel aan dat ze het wereldbeeld van hun klasgenoten helemaal niet deelden, en dat ze niet zouden willen leven in een wereld die volgens die kijk geregeerd werd. Je kan als leerkracht dus wel de mogelijkheden voor persoonsvorming creëren, maar leerlingen kunnen besluiten om een afwijkende mening niet te uiten in een discussie. Om welke reden dan ook.”

“Wanneer de school zijn rol als oefenplaats opneemt, leren we beter omgaan met onderlinge spanningen. Onze samenleving heeft er baat bij als mensen op een respectvolle manier van mening kunnen verschillen.”

De klas als oefenplaats

“Als leraar heb je een ethische verantwoordelijkheid, moet je voorzichtig omspringen met discussies over controversiële kwesties als kans voor persoonsvorming. Want als de discussie losbarst, kan je de sociale verhoudingen in de klas in gevaar brengen. Een delicate afweging: is aandacht voor tegengestelde meningen gepast, in die klas, met die leerlingen, op dat moment? Duurzaamheidskwesties kunnen gigantisch gevoelig liggen. Of je wel of niet vlees eet, of het verantwoord is om met het vliegtuig op vakantie te gaan. In zulke discussies bekennen leerlingen eigenlijk politieke kleur. Sommige leerlingen zijn op dat vlak meer kwetsbaar dan andere, en daar moeten we rekening mee houden.”

“Tegelijk is de klas een waardevolle oefenplaats. Ook zonder interventie van een leerkracht ontstaan op school sociale conflicten. Dan kan je als leraar kijken waar die conflicten ontsporen, en hoe je dat kan voorkomen. Door op zoek te gaan naar methodieken om op een veilige manier te reflecteren. Zo kan je ook een schrijfopdracht kansen bieden voor persoonsvorming en hoeven leerlingen zich toch niet bloot te geven voor de klas.”

“Wanneer de school zijn rol als oefenplaats opneemt, leren we beter omgaan met onderlinge spanningen. Onze samenleving heeft er baat bij als mensen op een respectvolle manier van mening kunnen verschillen. Dat is voor een stuk socialiseren: hoe ga ik in dialoog met mensen die een heel andere mening hebben? Enorm belangrijk dat we jonge mensen de kans bieden om dat te leren.”

“Door te tonen waar hij voor stond, gaf de boer een toetssteen aan de studenten, een standpunt dat hen in staat stelde om zelf stelling in te nemen.”

Delicaat evenwicht

“‘Mag ik zelf wel mijn mening geven?’ Leerkrachten worstelen met die vraag. En met hun voorbeeldfunctie, want wat is het goede voorbeeld? Bij duurzaamheidsvraagstukken bestaat vaak onzekerheid over wat nu de juiste oplossing is. Als leerkracht moet je je ten allen tijde bewust blijven van je verantwoordelijkheid en je machtspositie. Maar tegelijk is het ook waardevol om persoonsvorming voor te leven, om te tonen wat je zelf belangrijk vindt en met welke vragen je zelf zit.”

“Voor mijn doctoraat observeerde ik een groep studenten die een biodynamische CSA-boerderij bezochten [4; 5]. De boer nam de rol van lesgever op zich. Hij toonde heel duidelijk waar hij voor stond en legde uit waarom hij bepaalde keuzes maakte, wat er voor hem op het spel stond. Tegelijk maakte hij aan de studenten duidelijk dat hij niet zomaar verwachtte dat ze zijn standpunt deelden. En moedigde hij hen aan om iets te zeggen als ze het niet met hem eens waren.”

“Eerst spraken de studenten hem niet tegen, maar na een tijdje stelden ze zijn standpunten wél in vraag. Door te tonen waar hij voor stond, gaf de boer een toetssteen aan de studenten, een standpunt dat hen in staat stelde om zelf stelling in te nemen. Hij gaf zijn overtuiging mee zonder de leerlingen te indoctrineren. Wie dat delicate evenwicht vindt, schept in zijn klas en school de juiste voorwaarden voor persoonsvorming.”

Dit interview werd mogelijk gemaakt door het UNI4ST-project (European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme, Marie Sklodowska-Curie grant agreement No 843437), het SEAS-project (European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme, grant agreement No 824522) en het project ‘Open schooling for sustainable cities and communities’ (Formas grant 2018-01427).

Onze visie op de school als oefenplaats?

Bronvermelding

[1] Roberts, D. & Östman, L. (red). (1998). Problems of Meaning in Science Curriculum. Teachers College Press, Londen

[2] Van Poeck, K. & Östman, L. (2019). Sustainable development teaching in view of qualification, socialization and person-formation. In Van Poeck, K., Östman, L. & Öhman, J. (Red.), Sustainable Development Teaching (pp. 59-69). Routledge

[3] Håkansson, M., & Östman, L. (2019). The political dimension in ESE: The construction of a political moment model for analyzing bodily anchored political emotions in teaching and learning of the political dimension. Environmental Education Research, 25(4), pp. 585-600.

[4] Van Poeck, K. & Vandenabeele, J. (2014). Education as a response to sustainability issues. European Journal for Research on the Education and Learning of Adults, 5(2), pp. 221-236.

[5] Van Poeck, K. & Östman, L. (2018). Creating space for ‘the political’ in environmental and sustainability education practice: A Political Move Analysis of educators’ actions. Environmental Education Research, 24(9), pp. 1406-1423.

Gepubliceerd op 11 september 2023

Meer inspiratie en nieuws van Djapo

Lesideeën voor dit najaar

Tips
6 september 2024

De schoolstart is altijd ontzettend druk. Daarom leek het ons fijn om je wat opzoekwerk te besparen en al een selectie lesideeën voor dit najaar te verzamelen. Lees je mee?

Waarom investeren in de Gouden Weken?

Woordje uitleg
7 augustus 2024

De Gouden Weken staan bijna voor de deur! Tijdens die eerste drie tot zes weken van het schooljaar leren je leerlingen elkaar en jou kennen of pikken jullie de draad weer op na een lange zomer. Het ideale moment dus om de basis te leggen voor een positief klasklimaat. Maar wat is dat precies: een open en positief klasklimaat? En wat is de impact op de groepsvorming? Een woordje uitleg.

Schrijf je in op onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte van nieuw lesmateriaal, vormingen en projecten en laat je inspireren door de verhalen van collega's. 

Inschrijven op de nieuwsbrief