"Onderwijs is de sleutel voor een duurzame wereld"

U doet al jaren onderzoek naar duurzaamheidseducatie binnen en buiten het onderwijs. Waarom is sociaal leren zo belangrijk om onze wereld te verduurzamen?

Arjen Wals: “Omdat je enkel in die sociale interactie je eigen ideeën leert bijstellen. De voorwaarde is wel dat je buiten je eigen bubbel treedt. Mensen vinden het fijn om sociaal te zijn met mensen die ze goed kennen, die op hen lijken, die ze vertrouwen. Maar omdat je op die manier zelden blootgesteld wordt aan iets wat tegen je verwachtingen ingaat, word je ook niet getriggerd om je eigen denkbeelden te bevragen. Sociaal leren doe je pas echt wanneer er voldoende verschillen bestaan binnen de groep.”

“In de klas vind je die verschillen, en krijgen leerlingen de kans om via sociaal leren andere perspectieven te ontdekken. Op voorwaarde dat de sociale cohesie voldoende sterk is. Want enkel als leerlingen zich verbonden voelen met klasgenoten en elkaar waarderen, zijn ze in staat om zich oprecht open te stellen. Daar ligt een duidelijke opdracht voor de leraar: die diversiteit binnen de klasgroep opzoeken en sociale cohesie creëren.”

Makkelijker gezegd dan gedaan?

“Je kan vanuit heel alledaagse zaken vertrekken. In een superdiverse school in Rotterdam kregen de kinderen de opdracht om een week lang een foto van hun ontbijt mee te brengen. De leraar maakte er een collage van, de foto’s werden tentoongesteld in de klas. Sommige kinderen aten erg gezond, sommige ontbeten helemaal niet. Of er lagen heel andere producten op hun bord. Zo ontdekten kinderen al bij de start van de dag overeenkomsten en verschillen en leerden ze zich verplaatsen in dat klasgenootje dat nooit ontbijt.”

“In een tweede fase maakten de kinderen samen een evenwichtig ontbijt en betrok de school ouders met uiteenlopende achtergronden. Bewustwording van verschillen, van ongelijkheid, van sociaal kapitaal: je maakt op die manier veel bespreekbaar. Je merkt hoe diversiteit zich manifesteert in de klas, en hoe je rond een onderwerp zoals voeding kan werken aan sociale cohesie."

Leiden die vormen van sociaal leren tot een duurzame transitie?

“Sociaal leren verandert je, dat is zeker zo. De dingen die je voor waar aannam, trek je plots in twijfel. Je gedachtegang wijzigt, de waarden die je voordien vanzelfsprekend vond, verschuiven. Die tegendraadsheid heb je nodig om vastgeroeste systemen en denkpatronen te doorbreken. Om verandering op gang te brengen in de maatschappij of op school.”

“Welke richting die verandering uitgaat: daar moet je kritisch naar blijven kijken. Mik je op duurzaamheid? Of zet je die creativiteit, dat sociaal leren en die tegendraadsheid in voor meer groei, een groter marktaandeel, een hogere winst? Want zo beland je in een nieuw systeem dat helaas niet noodzakelijk duurzamer is dan het vorige. Die morele positie moet je heel bewust bepalen.”

Is het de rol van de school om zulke waarden mee te geven? Of neigt dat naar indoctrinatie?

“Draagt onderwijs vandaag niet bepaalde waarden uit? Onze samenleving ziet de school als voorbereiding op de arbeidsmarkt. Een plek waar je kennis vergaart om nadien geld te verdienen en dat weer uit te geven. Daar hoor je niemand over klagen, maar geef je op die manier ook niet een bepaald wereldbeeld mee?”

“Die vraagt legt vooral de spanning bloot tussen een instrumentele kijk op onderwijs enerzijds - de school als middel om bepaald gedrag aan te leren - en het emancipatoire karakter van onderwijs anderzijds. In die laatste visie is de school een plek waar leerlingen ontdekken wie ze zijn en welke waarden ze belangrijk vinden door een kritische blik te ontwikkelen.”

“Sommige mensen geloven dat je vooral voor jezelf moet opkomen en schuiven onze gedeelde verantwoordelijkheid voor de planeet moeiteloos van zich af. Getuigt dat wel van kritisch bewustzijn? Kan je kritisch naar jezelf kijken en intussen je eigen belang boven dat van een ander, boven het welzijn van onze planeet stellen?”

Biedt sociaal leren een antwoord op dat conflict?

“Dat denk ik wel. Want in die confrontatie met anderen word je je bewust van je eigen bril. Soms kan je je spiegelen aan anderen, soms schuurt dat. Noem het je eigen blik reframen, of samen een nieuwe kijk op de wereld creëren. Een visie waar iedereen zich prettig bij kan voelen, die iedereen de ruimte geeft om zichzelf te zijn in onderling respect. Voor duurzaamheidsvraagstukken is die ingesteldheid erg belangrijk.”

“Vertaald naar de schoolcontext spreken we van een whole school approach. De schoonmaakploeg, ouders, leerkrachten, leerlingen, de directeur: iedereen denkt mee. Over allerlei maatschappelijke thema’s die de school raken, dus ook over duurzaamheidsvraagstukken. Leggen we zonnepanelen? Hoe financieren we dat? Waar moeten ze liggen, willen we panelen uit Duitsland of uit China? Wat zijn de voor- en nadelen als we naar de hele levenscyclus kijken?”

Versterk je zo het eigenaarschap van leerlingen?

Hoe ziet een leeromgeving die sociaal leren stimuleert er dan uit?

“Het begint al in je klaslokaal. Stimuleert de inrichting van je klas interactie of hiërarchie? Kunnen leerlingen zich er thuis voelen? Wat straalt de leraar uit? Krijgen leerlingen de kans om zich te uiten? Ook buiten de klas natuurlijk: de dagelijkse fietstocht naar school maakt net zo goed deel uit van de leeromgeving. Laat je leerlingen eens een foto maken van al het plastic dat ze op weg naar school tegenkomen. Zo breng je samen in kaart waar het meeste zwerfvuil opduikt en kan je conclusies trekken. Waar komt dat plastic vandaan, waar gaat het naartoe? Begint de plastic soep bij ons op de stoep? Hoe jij je opstelt als leraar, hoe je je klas inricht en hoe je de omgeving van de school benut: dat bepaalt of je sociaal leren bevordert of net afremt.”

Besteedt ons onderwijs voldoende aandacht aan sociaal leren?